Tanzimat Fermanı ne zaman ilan edildi, sebepleri, maddeleri nelerdir?

Tanzimat Fermanı, 1839'da okunan, Türk tarihinde ilk modernleşme ve demokratikleşme hareketi olarak kabul edilen fermandır. Gülhane Hatt-ı Şerifi'ninin okunmasıyla başlayan bu dönem de Tanzimat Dönemi adını alır. Tanzimat Fermanı’nın Türk ve dünya tarihindeki önemi bir yana, böyle bir uygulamaya girilmesinin birçok sebebi vardır. Öyle ki; Orta Asya Türk Devletlerinden, Selçukluya, beyliklerden Osmanlı Devletinin ilk dönemlerine kadar Türk devletlerinde böyle bir harekete ihtiyaç duyulmamıştır. Ama sanayileşme, modernleşme, demokratikleşme, vs. anlamda birçok hızlı değişime giren dünyaya ayak uydurabilmek için o dönemin devlet kademesi Tanizmat Fermanını açıklamaya ihtiyaç duymuşlardır. Genel olarak Tanzimat Fermanının okunmasındaki amaçları sıralarsak:

Vergide ve devlet için toplanan diğer gelirlerde adaleti sağlamak, devlet kademelerinde rüşvet ve yolsuzluğu önlemek

Balkan, Yunanistan, Sırbistan vs. ayaklanmalar sonucunda edindikleri hoşnutsuzluk sebebiyle Ermeni, Rum, vs. gayrimüslim unsurların Osmanlı Devleti’ne bağlılığını pekiştirmek

Avrupa devletlerinin Osmanlı iç işlerine karışmasını engellemek

Dönemin önemli bir sorunu olan Mısır valisi Mehmet Ali Paşa sorununda Avrupa’yı Osmanlı Devleti tarafına çekmek

Fransız İhtilali’nin olası etkilerini ülke içinde hafifletmek

Askeri, ekonomik, sosyal, kültürel, vs. birçok alanda gerisinde kalınan Avrupa’yı yakalamak için artık küçük ıslahatların yetersiz olacağının anlaşılması ve köklü reformlara ihtiyaç duyulması olarak sıralanabilir.

“Tanzimat” sözcüğü kelime itibariyle “düzenleme, reform” gibi anlamlara gelir. Tanzimat Fermanı denmesindeki sebep de adı üzerinde bu dönemin birçok yeniliğe şahit olunan bir dönem olmasıdır. Tanzimat Fermanının okunmasıyla somut ve pratik anlamda başlayan bu dönemin teorik ve düşünce anlamında köklerinin 1789-1807 3.Selim ve 1807-1839 2.Mahmut dönemlerine kadar uzandığı söylenebilir. Tanzimat Dönemi olarak adlandırılan dönem; hakkındaki bu genel bilgileri dışında çok daha detaylı incelenmesi gereken bir dönemdir. Bundan ayrı olarak  Tanzimat Fermanına dönersek, Gülhane Hatt-ı Şerifinde okunan ve üzerinde durulan unsurlar genel olarak şu şekildedir:

Dini ve etnik farklılıklara bakılmaksızın tüm vatandaşlar “Osmanlı vatandaşı” statüsüne konularak devlet önünde eşit duruma getirildi.

Hukuk alanında ekonomik haklar; şirketler ve serbest ticaret yapılabilirlik gibi konularda Avrupa’dan esinlenilerek birçok yenilik getirildi.

İlk kez modern tarzda bir mali bütçe çalışması yapıldı

Askerlik devlet bünyesindeki her vatandaş için zorunlu hizmet kabul edilerek 20 yaşını doldurmuş her erkeğe 4 yıl zorunlu askerlik görevi getirildi.

Gayrimüslimlerin asker olamama geleneğinden vazgeçilerek asker olabilmeleri ve albaylık rütbesine kadar yükselebilmeleri kararlaştırıldı.

Deniz kuvvetleri başta olmak üzere askeri alanda birçok köklü değişiklik yapıldı. Ayrıca 1867’de Bahriye Nazırlığı kuruldu.

Mekatib-i Umumiye adında bir eğitim nazırlığı kurularak askeri okullar ve tıp okulları dışındaki okullar bu nazırlığın kontrolüne verildi.

Fransızca eğitim veren ilk okul(Galatasaray Sultanisi) açıldı ve batı tarzı eğitim veren okulların ülke içinde faaliyeti kolaylaştırıldı. 1848’de de ilk öğretmen okulu açıldı

Demir işleme, makine, pamuk, dokuma, vs. sektörlerde birçok atölye ve fabrika devlet eliyle açılarak batıyı yakalayacak şekilde sanayileşme çalışmalarına başlandı. Ayrıca buralarda çalışacak teknik eleman yetiştirmek amacıyla birçok teknik okul da açıldı.

Tanzimat Fermanı Avrupa tarafından olumlu karşılanmasına rağmen ülke içinde pek de amacına ulaştığı söylenemez. Çünkü Tanzimat Fermanını “gavurlaşma” olarak gören Müslüman halk durumdan memnun olmamıştır. Ayrıca gayrimüslim unsurlar içinde diğerlerine göre daha baskın olan Ortodokslar da diğer gayrimüslimlerle eşit statüye girmekten memnun kalmamıştır. Zorunlu askerlik kanununa Balkanlar, Güneydoğu Anadolu, vs. bölgelerdeki ailelerden tepkiler gelmiştir. Ayrıca önemli bir dipnot olarak;  Tanzimat Fermanı ile İngiltere’den alınmak suretiyle Türk tarihinde ilk dış borç alınmıştır.